Max y Moriz

Max y Moriz
Set trifes de doi Mutons
Do: "Max und Moritz" de Wilhelm Busch

Ciancià tl gherdëina
Da Erica Mair Senoner

Dat ora dala
Union di Ladins de Gherdëina
Laives 1984

Paroles danora
Cie muessen pa suvënz audì o udëi
de tei mutons drët da vadiei
sciche Max y Moriz, nsci se tlamovi
che scuté su n bon cunsëi ne ulovi,
ëi ova for mé la matades tl cë
y tulova per l mat uniun minechie.

Jënt y tieres jivi a sciaché,
mëiles y pëires a rubé,
chël ie danz scialdi plu bel
che sté te scola sciche n pel.
Ma ce burta fin che i à po’ fa’,
a ch’i doi ne ti ala nia butà.
Śën uei debota ve cunté
chël che i à sapù da strumené!

Prima trifa
Na pert à cun si gialines n drë fé,
prim de dut per i ueves che les po’ dé,
per segont per la prata
che drët bona for garata,
per terz la plumes possen adurvé,
liec y plumaces dainora se lascel fé,
da se curì ju y sté bon saurì
canche n va a durmì!

Gialines n ova la vëidua Bolta trëi
y n bel gial drët da plajëi.
Max y Moriz à metù man de pensé
cie che i pudëssa strumené.

Y bel riesc un, doi, trëi,
cun cater tòc de pan fovi njeniei.
Pra n spech ai chisc tacà
y te verzon dla landa ai dut purtà.

Canche l gial à spià chël pan,
la gialines al cherdà ciantan.
Sun si bel chicchirichi
ales danz messù unì.

La gialines cun si gial
dlot l pan y drët bon ti sal,

ma de dlutì ne ales mo finà
che tl col ti restel ficià.

Ëiles tira via y ca
jola sun n lën y l spech resta ngatià.
Les ne sà co fé a se destaché
y scumëncia a se desperé.

Si col devënta for plu lonch y sutil,
si usc for plu dëibla sciche n fil.

Śën n uef fejeles mo dan murì,
pona al auter mond muesseles se n jì.

La vëidua Bolta te si majon che trëm,
de si gialines ala audì l jëm,

sauta ora, ma cie vëijela pa?
Si sëul’ speranza, si legrëzia, dut ie finà.

Chël che la ova de plu bel al mond
taca śën sun l lën da mëiles bel mpont.

Descunseleda y despereda
do si gialines amaleda,
cun n curtel les tolela ju
che les ne reste tan giut tachedes su

y cun uedli da bradlà
se n pëiela te cësa, do chël che ie sta’.
Dla prima trifa ve ei cuntà,
ma la segonda vën tosc docà.

Segonda trifa
Canche la vëidua se ova dala mueia refa’
ala n pue’ pensà via y ca,
cie che la pudëssa cun la gialines fé,
pona ti ie unì n mënt de les praté.

La puera landa messova bën bradlé
a ch’la gialines desnudes ne pudovela ti cialé.
La pensova a canche les jiva te verzon
y crazova tla tiera, cuntëntes y nton.
Ma i doi mëures ie bele inò njeniei
y sun tët iesi sgravedei.

La gialines che prata vëiji tres l ciamin
l tof che vën su ie bon defin.

Te ciulé va śën la landa a tò craut
ma zeche suzedel ntant cassù suaut.

Max na rueta da pië pësc à lascià ju
y la prima gialina tirel śën su.
N iede una, pona doves, pona trëi,
a tò su la cuarta iesi bele njeniei.

L cian che à cialà pro
baia bën drët, plu che l po’,
ma ch’i doi ie bele mucei,
ju de tët cun sgors iesi piei.

Bolta ruva śën docà:
“Ce spavënt, cie iel pa tlo sta’?”
Ne sà co se n dì, ne sà cie fé,
la fana ie ueta, la gialines se n ie.

“Diaul de cian, malan de n tier”,
chësc ie stat si prim pensier.
L manëscul tolela riesc tla man
y ti sauta do al puere cian.

Ëila l drama zënza remescion
y ël che svëia da fé mprescion.

Max y Moriz se à ntant scundù
y la gialines ai maià su.
Dala bocia ti cuca mo ora n os,
l vënter de ch’i doi ie nflà y bel gros.
Chësta fova la trifa numer doi,
śën ve conti l numer trëi.

Terza trifa
L sartëur Böck cunesciova duc drët bën
breies y camejoc fajovel for gën,
camesëui y mantiei
cun draps fins y mujiei,
nce cuncé, junté, cumedé,
dut savovel ël da fé,
ajache l fova n bon sartëur
ovel sambën truep da lëur.

Max y Moriz, i doi vadiei,
de l lascé n pesc ne ulovi nsavëi,
perchël ai metù man de pensé
coche i pudëssa ti la fé:

“Dlongia cësa dl sartëur”,
à śën dit un n tel mëur,
“iel n ruf che passa ju
cun n pitl puent lessù.”

I doi crauc tulan na sia
n tòch de brëia sii via
po’ se scuendi drët debota
y l chërda ora cun gran tiota:

“Vie mé ora, sartëur Böck
vedl bëch, mech, mech mech!”

L sartëur audian chësta parola
sauta dal sënn belau ora dla cola,
cun si meter de lën tla man
firel da porta ora drët suflan.

“Mech mech mech”, audel inò
y si sënn ne lascia nia do.
L uel sauté via per puent
ulache i doi vadiei se scuend.

Ma ce spavënt, l puent crëpa ju,
plums, tl’ega iel culetà ju.

Ma l sartëur ie furtenà
ajache doi auces vën docà,
pra si giames se al tenì
per no tl’ega messëi murì.

I doi tieres l à salvà,
ora dl’ega l ai śën tra’.

Pona, n drë mel al magon ti ie unì,
ma si fëna l à tosc varì.

paidelnan si vënter for inò
nchin che l mel à lascià do.

Do n struf savova la jënt da dì
che l sartëur ie inò varì.
Chësta fova la trifa numer trëi,
śën l numer cater ve cunterei.

Cuarta trifa
La persona à for zeche da mparé,
nia mé sëulamënter l ABC,
nia mé da liejer y da scrì,
mo truep’ autra robes dëssen savëi ncueicundì.
L maester Lempl dajova chësc cunsëi,
perchël ne pudova Max y Moriz nia l udëi.

La pipa fumovel ël drët gën
de ch’l bon tabach tuciovel ite bel plën.
Do duta la fadies dl di
ie chësta pitla legrëzia bën da cunsentì.

Ma ch’i doi mëures for njeniei
al bon maester ulovi ti fé n desplajëi.
Na dumënia ntan che te dlieja ël sunova
bel achiet te si cësa ëi se n strisciova.

La bela pipa iesi jic a crì,
y chësta cun polver da stlop ai mplenì,
pona se n iesi piei ora sun streda,
ajache la mëssa fova śën fineda.

L maester se n va a cësa bel senzier
do che l à fina si duvier.

Cun legrëzia si pipa val a mpizé,
po’ cun gheneda uelel se la fumé.

Ma ce spavënt, cie iel pa sta’?
Dut tl’aria ie śën sautà,

got dal’ega, ola dal café,
bossl dal tabach, condla dal té,
boza dala tinta, o ce lëur,
stuel, mëisa y furnel, dut ie frì ncantëur.
Y l bon berba sprigulà
via per fonz ie culetà.

Mans y mus, dut ie fosch y da fulim
nce i ciavëi ie brujei defin.

Chi dëssa pa śën tenì scola ntant,
chi dëssa pa śën l savëi purté inant?
Co dëssel pa śën mo fumé
sce la pipa ne ie nia plu da adurvé?

Chësta fova la cuarta trifa che ch’i doi à fa’,
ma la cuinta vën tosc docà.

Cuinta trifa
Chëi che à n berba, dëssa l stimé
y datrai n plajëi ënghe ti fé,
y daduman l saludé,
sce l adrova zeche damandé,
sce ti picia l spinel,
o sce ti druca mo vel’ mel
dëssen l servì zënza se lamenté
y n pue’ la beles ënghe ti fé.
O sce l muessa drët straduné
canche l tabach val a tufé
ie l’usanza de zità
de svaië: “Sanità!”
O sce l vën a cësa tert
y l sta n fregul ert
dëssen bën ti fé l plajëi
de ti tré ora i stivei,
i scafaroc van a ti crì
cazina y guant da jì a durmì.
Ma Max y Moriz ne la pensova nia nsci,
l berba Friz ne ova śën nia da rì.

Tl mëns de mei duc à for sapù
che de chëifri rosc sun i lëns iel sterdù.

Max y Moriz scassa l lën rijan
y i chëifri toma ju bel plan.
Te n scarnuz de papier
mëti ite uni pitl tier.

Pona l fici sota liet de berba Friz
y se scuend inò te n piz.

Śën va l berba a durmì
y se la paussa bon saurì.

Ma i chëifri se descëida
y vën do liet su a gran cumpëida.

Sun l nés ti fej un la catidles
l auter ti craza la ciavidles.

Friz se descëida y svëia su: “Hi!”
“Au, cie iel pa ntraunì?”

Ora de liet sautel cun n drë sënn,
de ch’i chëifri iel śën plën.

Debota tolel i scafaroc,
bat y drama dut n tòc.

Per fertuna ie dut finà
duc i chëifri al mazà.

Bera Friz se n va tl liet
śën iel propi inò dut chiet.
La cuinta trifa ve ei śën cuntà,
y la sesta vën tosc docà.

Sesta trifa
Canchc l tëmp de Pasca ie daujin
fej l pech de bon pan, dëuc y fin.

Max y Moriz uel sambën ciarcë,
perchël la cossa se lasci jì ntëur al cë.

Da ciamin se lasci ju,
tuman tla farina n drë fum rëudli su.

Blanc sciche la crëida iesi deventei,
ma perchël nia sprigulei.

Dlongia viere sun parëi
iel de bon prezli da udëi.

Sun n stuel iesi scanei su,
ma te n colp à chësc zedù,

bel mpont se à l stuel śën rot
y tla pasta iesi culetei bel sot.

Ocio, l pech ie śën ruvà,
i doi mëures al tosc pià.
Tla pasta i al burdlei cun si gran mans
y à fat dainora doi biei pans.

Śën i mëtel a praté,
y biei rosc i lascel deventé.

Duc se mpënsa, śën iesi finei,
ma i viv mo, ch’i doi vadiei!

L pan ntëurvia se spazi a maië,
pona cëli riesc de se la taië.

L pech vëija mo coche i pëia via,
ma l ne possa plu fé nët nia.
La sesta trifa ëis audì,
y śën vën l’ultima, dan me n jì.

Setima trifa
Max y Moriz, de fé trifes ëis finà
y la vendëta vën śën docà.
Ciuldì ëis messù n strumené,
ciuldì i sac de blava ëis ulù sbujé?

L bacan, che ne se à nia ntendù,
n tel sach śën auzel su
va da porta ora bel senzier,
ma l sach devënta plu lesier.

L se raida y vëija i doi crauc
y debota i pëiel cun trëi sauc.

Te n sach al ulù i ciulé
y śën i portel dal muliné.

Chësc i jeta tl gran mulin
ulache i vën majenei bel fin.
Y pona tomi dessot ora,
l mulin à fat graniei dainora;

tosc doi auces vën docà
y dut cant se ales magià!

Fin
Canche la jënt à audì
chël che fova ntraunì
ne à pa danz degun bradlà
per la fin che ch’i doi à fa’.
La vëidua Bolta à dit ca:
“Che la va nsci, me ei bën nmaginà.”
L sartëur à n pue’ bruntlà:
“Chël che ie rie, vën castigà.”
Bel curt à dit l maester Lempl:
“Chësc ie inò n iede n ejëmpl.”
Nce l pech à dit bel plan:
“Nscila vala a rubé pan.”
Y berba Friz, n pue’ desplajù:
“La matades tl cë ai for mé abù.”
Ma la jënt de chël paesc
ova dai mëures gheneda y pesc,
de sté ert ovi finà;
per fertuna fova dut passà!